Emin Riza: Trashëgiminë kulturore po e çojmë drejt shkatërrimit, nuk ka dokumentim të monumenteve

0
650

Objektet monument kulture duhen dokumentuar, por sipas akademikut Emin Riza nga institucionet përgjegjëse për trashëgiminë kulturore nuk bëhet sa duhet. Për akademikun Emin Riza në IMK janë dokumentime që janë bërë kryesisht para viteve ‘90, por pas kësaj kohe puna nuk bëhet si dikur. Në intervistën për “SOT” akademiku Emin Riza shprehet se trashëgiminë kulturore në vend po e çojmë drejt shkatërrimit. Në reagimin e tij akademiku Riza njëkohësisht dhe hartues i dosjes së Gjirokastrës në UNESCO ka jo pak kritika për punën, që bëhet me monumentet e kulturës në vend. Sipas tij sot flitet për ndërtim rruge në qendrën historike të Gjirokastrës kur banesat monument kulture po bien. Për gjendjen që është sot me trashëgiminë kulturore sipas tij përgjegjësia shkon te Ministria e Kulturës dhe IMK, të cilat përballë dëmtimeve dhe rrënimeve nuk kanë bërë sa duhet, por dhe fondet e pakta janë jo pak problem për restaurimet.

-Jeni shprehur se prej vitesh mirëmbajtja dhe ndërhyrjet nuk kanë qenë sa duhet për monumentet e kulturës në vend. Për Gjirokastrën ju keni pasur jo pak kritika në drejtim të institucioneve?

Në pjesën e qendrës historike të Gjirokastrës qoftë në zonën muze dhe atë të mbrojtur ka ndërtime të kategorisë së parë  dhe të dytë. Monumentet qoftë dhe për një tërmet apo përmbytje mund të dëmtohen, pa qenë i parashikuar ky dëmtim. Në këto rrethana kur një monument dëmtohet rëndë si i kategorisë së parë apo të dytë atëherë bëhen ndërhyrje rindërtuese, të cilat natyrisht që bëhen nga institucioni i restaurimit dhe projekti hartohet nga restauratorë, që e dinë se ku deri duhet shkuar me rindërtimin, pra që e njohin monumentin, duke u përpjekur në maksimum që të ruajnë strukturat origjinale që ende ruhen. Nëse nuk do të bëheshin këto rindërtime atëherë strukturat origjinale do të ndodheshin para rreziqeve të mëdha. Edhe këto ndërhyrje të jashtëzakonshme rindërtuese, që bëhen në monumentet e kategorisë së parë dhe të dytë synojnë jo kthimin e monumentit në identitet siç thonë disa dhe unë quaj të ashtuquajturën kthim në identitet ngjallen të vdekurit, por i vdekuri nuk ngjallet dhe origjinalja nuk ribëhet. Kopja e origjinalit do të bëhet vetëm kur është një pjesë e monumentit. Në raste të rralla kur monumenti, që është shkatërruar qoftë edhe nga një zjarr apo tërmet dhe është pjesë e ansambleve edhe në këto raste mund të bëhet jo restaurimi, por rindërtimi duke ruajtur kështu karakterin e bashkësisë ndërtimore të ansamblit. Kjo bëhet edhe në vende të zhvilluara. Por me Gjirokastrën gjendja ka probleme jo pak. E thotë dhe një restaurator i madh, ashtu si për sëmundjen njerëzore sa më shpejt ta kapësh atë sëmundje aq më shpejt e shëron dhe shpëton organet, që janë pranë këtij organi të sëmurë, i njëjti parim zbatohet dhe për monumentet. Sa më parë të shikohet që një pjesë e monumentit strukturore, dekorative, mbuluese, etj, ka pësuar dëmtime menjëherë duhet riparuar, sepse po e lë do të dëmtohet më shumë dhe mund të shembet një pjesë e monumentit madje edhe gjithë monumenti. Restaurimi nuk synon rindërtimin përgjithësisht, por në raste të rralla veçanërisht kur kemi të bëjmë me qendra historike pra me komplekse banimi dhe kur ndodh një tërmet bëhen rrënime të pjesshme ose tërësore rrallë atëherë mund të bëhet dhe ringritja e tyre sipas dokumentacionit të ruajtur, për arsye sepse e gjithë banesat, ndërtimet që janë shpallura monument janë të dokumentuara dhe ruhen në Institutin e Monumenteve të Kulturës. Atelie e qendrës së restaurimit të Gjirokastrës një nga detyrat e saj ka dhe mbikëqyrjen e monumenteve të Gjirokastrës dhe të rrethit të saj për të parë gjendjen. Punonjësit duhet ti kenë nën mbikëqyrje të vazhdueshme monumentet, sepse duke qenë të vjetra janë të pritura për tu degraduar. Në rast se do të vazhdojë kjo situatë me monumentet e kulturës atëherë do të ndodhë që pas 100 vitesh ne do të kemi kopjen e Gjirokastrës. Prish dhe ndërto ne nuk do kemi më origjinalen, por kopjen.

-Ju jeni shprehur më parë dhe për vizitën në Shqipëri të kryetarit të Qendrës Ndërkombëtare të Mbrojtjes dhe Restaurimit të Monumenteve në Romë Xhevat Erder, që atë kohë vlerësoi punën që bëhej me monumentet në vend. Në ato vite sa rëndësi i kushtohej trashëgimisë kulturore?

Xhevat Erder drejtor i Qendrës Ndërkombëtare të Mbrojtjes dhe Restaurimit të Monumenteve me qendër në Romë në vitin 1981 erdhi në Shqipëri dhe u ngarkova me shoqërimin e tij. Pasi pa Institutin e Monumenteve të Kulturës dhe dokumentacionet e ruajtura dhe projekte restaurimi dhe pasi pa dhe Beratin, por dhe botimet që ishin bërë më tha shprehimisht: Emin qendra ndërkombëtare e vlerësimit të monomeve nuk duhet të jetë në Romë, por në Tiranë. Pra punohej në ato vite në Shqipëri. Pas 6 muaj u bë një konferencë ndërkombëtare në Romë, ku atje pata një kumtesë dhe ishin nga gjithë Europa specialistët, por kur u ngrita unë ai tha një minutë Emin dhe Erder foli rreth 10 minuta për punën me monumentet në Shqipëri. Por e kujt është merita në Shqipëri për kujdesin për monumentet dhe zbatimit të rreptë të kritereve të restaurimit? Është e Gani Strazimirit. Unë kam hyrë në grupin e kulturës materiale në vitin 1962 sa mbarova studimit. Atë kohë grupit të kulturë materiale iu ndanë tre kuadro të lartë që ishin: Aleksandër Meksi, Pirro Thomo dhe unë. Mua Ganiu me caktoi me banesën popullore dhe që nga ajo kohë e deri tani vazhdoj merrem me të. Pas viteve ‘90 puna më monumentet e kulturës u afrua tek zero. U shkatërrua i gjithë sistemi, që funksiononte për trashëgiminë tonë kulturore. U shkatërrua rrejti i kujdestarëve dhe i punonjësve të mirëmbajtjes, por dhe fondet për restaurimin e monumenteve u zvogëluan shumë.

-Çfarë solli kjo?

Ne trashëgiminë kulturore po e çojmë drejt shkatërrimit të plotë. E ripërsëris edhe rindërtimet janë rindërtime. Është raporti i origjinalit me kopjen. Rindërtimi është kopje  e origjinalit. Nuk punohet sot si dikur. Thelbi i restaurimit është bashkësia e ndërhyrjeve të vijueshme mirëmbajtësve, thotë karta e restaurimit. Jo vetëm Gjirokastra e Berati ka probleme, por për mua të gjithë monumentet në vend kanë probleme. Më vjen keq kur shikoj dëmtime dhe humbasin vlerat e monumenteve, sepse është një dëm i jashtëzakonshëm. Gjirokastra deri në 1990 ka qenë një mrekulli për trajtimin e saj. Të huajt që vinin ishin me të vërtetë të interesuar jo vetëm për vlerën e Gjirokastrës, por dhe punën që bëhej. Por pas këtyre viteve humbi kujdesi. Gjirokastra ka rrënime dhe nuk janë ruajtur si duhet monumentet e kulturës, por kjo sjell dëmtimin e origjinalitetit të saj. Bie shkalla e origjinalitetit. Ku pyet Ministria e Kulturës për monumentet? Nuk e kanë idenë se çfarë bëhet atje. Edhe thotë ish ministrja e Kulturës, që do bëjmë dhe një rrugë me miliona, kur shtëpitë atje po bien. Ne e shohim Gjirokastrën që përherë dhe më tepër po dëmtohet. Banesat dëmtohen në rrallë të parë se nuk ka specialistë të specializuar nëpërmjet punës dhe nuk kanë as ndërgjegje profesionale dhe as kombëtare në nivelet e duhura. Moskryerja e ndërhyrjeve, që në fillesat e dëmtimit është e keqja kryesore. Sapo shfaqet një dëmtim duhet menjëherë të ndërhyhet dhe mos e lësh të bëhet më keq. Ministria e Kulturës duhet ta ndjekë gjendjen e monumenteve, sepse nuk e njeh tamam, por dhe kur e di nuk merr vesh, sepse dhe atje nuk ke specialistët.  

-Projekti i propozuar Bypass, në Gjirokastër sipas jush është marri. Pse?

Projekti Bypass e kam thënë, që është një marri. Kundër Bypass siç është thënë deri tani është rregullorja e qytetit muze dhe nuk jam unë. Një projekt marri, është sabotazh. Gjirokastra është qytet muze. Bypass cënon konfiguracionin e kompozimin e qytetit muze të Gjirokastrës, që është nga të paktët që e ruan pothuajse origjinal këtë kompozim. Pra rrjetin rrugor dhe vendosjen e ndërtimeve kryesisht banesa. E kalasë dhe të ndërtimeve.

 -Studiues i banesës popullore në vend dhe keni bërë disa botime, por jeni shprehur se problem në institucionet tona është dhe dokumentimi i monumenteve. Çfarë ka ndodhur?

Për banesat monument kulture në vend nuk është bërë sa duhet. Janë për faqe të zezë dhe po bien. Por dhe çfarë ndryshimesh mund të jenë bërë brenda, që zoti e di është skandal. Do bëjmë rrugë thotë ish ministrja e Kulturës, që ti biem kalasë nga pas. Por çfarë është ajo rrugë? Gjirokastra është qytet muze, dhe aty futen makina mesatare dhe jo kamionë 20 ton. Nuk do ta rindërtojmë Gjirokastrën, duke çuar gurë dhe beton. Banesa popullore, monument kulture është në dorë të fatit. Sa mirë që ne kemi bërë atë punë kolosale dikur për dokumentimin e monumenteve, sepse që nga ardhja e sistemit të ri demokratik nuk është bërë asnjë dokumentim i monumenteve. Është skandal. Këto janë kampione botërore pa precedent. Nuk kemi bërë asnjë fotografi për Gjirokastrën, asnjë rilevim të shtëpive të vjetra. Për asnjë monument nuk është bërë dhe jo vetëm për Gjirokastrën. Unë se di pse nuk e bëjmë më. Ato që kanë sot institucionet janë dokumentacione që ne i kemi pasur bërë më parë. Por dokumentacioni zgjerohet, bëhen dhe ato pjesë që nuk janë bërë. Thellohen dhe bëhen hapje të vrojtimeve nga brenda, rilevimi i faqeve të mureve, etj, si dhe rilevimi i monumenteve të rinj që nuk janë shpallur, sepse shpallja vazhdon vijimisht. Ka monumente të rinj, por asgjë nuk bëhet. Asnjë fletë rilevimi nuk është futur në 20 vjet në arkivin e IMK. Askush nuk e çan kokën se çfarë ndodh. Kjo sjell humbjen dhe të dokumentacionit jo më monumentet që shkatërrohen. Por të paktën të ruhet dokumentacioni. Të kesh një fotografi të një shtëpie në vitin 1400 do ishte një mrekulli. Tani ne jemi 2019, por do të vijnë vite të tjera dhe dokumentet janë të domosdoshme, por kujt t’ia thuash? Ky është një sabotazh. Dokumentet tona janë bërë për atë kohë, rilevimet janë bërë për atë kohë. Përshembull nuk janë bërë rilevime të pamjeve të brendshme dhe duhen bërë prerje, rilevime të oborri bashkë me banesën. Rilevime të atyre pak çative origjinale, që kanë mbetur për të parë strukturën, të dritareve origjinale që nuk arritëm dot ne ti bëjmë ato vite. Pra fotografoje dhe bëji rilevimet. Ka gjëra që duhen bërë, por nuk bëhen. Nëse do të kemi këto dokumentacione, rilevime, kur të vijë koha që dhe mund të vetëshkatërrohen pas 100, 200 vitesh a më shumë të paktën janë dokumentimet. Por ne nuk kemi as dokumentime, që duhet ta bëjë Instituti i Monumenteve të Kulturës dhe me punonjësit që kanë dhe në DRKK. Në IMK sot mblidhen në zyra dhe bëjnë muhabet. Jo vetëm banesat që janë monumente, por të gjithë objektet që janë monument kulture duhen dokumentuar. Dokumentimi është grafik- rilevim, fotografik, përshkrimor. Ne sot kemi vetëm dokumentacionin që ka qenë dikur, ai që është bërë para ‘90, pas kësaj kohe rastësisht u bë një dokumentim tek-tuk.   

Intervistoi: Julia Vrapi

LEAVE A REPLY

Please enter your comment!
Please enter your name here